Οι σημειώσεις αυτές, δεν σκοπεύουν βέβαια να αποτελέσουν κάποιο σχεδιάγραμμα για μια φιλοσοφία του play και έτσι δεν προχωρώ σε λογικές τεκμηριώσεις ή σε ακαδημαϊκές αναφορές σε σχολές σκέψης που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε συσχετισμούς και ανατροφοδοτήσεις.(Nothing is more boring than this). Αναφέρθηκα μόνο στη Καντιανή (και συνεπακόλουθα στην μετα-Καντιανή σχολή σκέψης), όπως και στη φαινομενολογική σχολή, που είναι ουσιαστικά τα δύο ευρωπαϊκά ρεύματα που ασχολήθηκαν άμεσα ή έμμεσα με το play, η πρώτη για να το θεωρήσει μη κατηγοριοποιήσιμο και η δεύτερη (Gadamer) να κάνει χρήση, να γονιμοποιήσει ίσως μέσω του play τα αυστηρά και κάπως ξερά χωράφια της ερμηνευτικής. Αφήνω τους σιτουατιονιστές στην άκρη, όχι μόνο γιατί οι αναφορές σε αυτούς σχετικά με το play –και όχι μόνο-έχει καταντήσει αηδία πια, αλλά και γιατί είπαν τα λιγότερα και τα καλύτερα. Οι σημειώσεις αυτές ,είναι απλά σημειώσεις, που αν έχουν ένα σκοπό, αυτός είναι να συμβάλλουν σε μια μελλοντικά πιθανή οπτικοποίηση που θα πάρει τη μορφή κάποιου media arts project. (Boring too but still playable)
Το play (παραφράζοντας τον R. Barthes) είναι -ήδη πάντα- play. Ειδικότερα στις μέρες μας με τις νέες τεχνολογίες που έδωσαν νέες μορφές στις παιγνιώδεις συμπεριφορές, αλλά κυρίως με τη μεταλλαγή της εργασίας από Φορντικό μοντέλο παραγωγής, στο μετα –Φορντικό της αναπαραγωγής, το play μεταλλάζεται επίσης και κινείται όλο και πιο κεντρικά στη παγκόσμια σκηνή του θεάτρου της διαχείρισης της οικονομίας και των κοινωνικών σχέσεων. Μου φαίνεται όλο και λιγότερο υπερβολή η θέση που διατύπωσε ο Julian Dibbel στο συνέδριο του Homo Ludens Ludens , στο Laboral της Gijon, λέγοντας πως ότι συνιστούσε για την παραγωγική διαδικασία ο ατμός κατά τον 19ο αιώνα και το πετρέλαιο για τον 20ο , θα συνιστά το play τον 21ο. Όμως αυτή η μετατόπιση από τη θέση της ΄΄αντι-παραγωγικής δράσης΄΄ όπως το ήθελε ο 20ος αιώνας, (Huizinga) στη θέση της βασικής βιοπολιτικής διαδικασίας παραγωγής του υποκειμένου –και όχι μόνο- του προσδίδει κάποια χαρακτηριστικά που οδηγούν αναπόφευκτα σε κάποιες συγκρίσεις. Συγκρίσεις με μια άλλη βασική όσο και κεντρική δράση του ανθρώπινου είδους, (αλλά και έννοια που μάλιστα εννοείται ως απόλυτο μέτρο στη πολιτική οικονομία των ηδονών) το σεξ.
Υπάρχει ένα στοιχειώδες χαρακτηριστικό στην οικονομία των ηδονών, έτσι όπως είναι τα πράγματα στη δύση που θέλει το σεξ σαν τη βασική αρχή (principe) της κατανόησης και του μέτρου κάθε ηδονής. Είναι γνωστό από την ιστορία της σεξουαλικότητας του Michel Foucault, πως εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια έχουμε μάθει να πιστεύουμε πως ο κανόνας κάθε ηδονής είναι –ανομολόγητα τουλάχιστον- το σεξ. Έτσι εξηγείται πως εμφανίζεται η ανάγκη μετριασμού του και συνάμα τι δημιουργεί, πως εμφανίζεται δηλαδή, η δυνατότητα ελέγχου του σεξ. Για την ιστορία είναι οι στωικοί, δηλαδή η σχεδόν οικουμενική τότε φιλοσοφία κεντρική στη πολιτική και κοινωνική ζωή του Ρωμαϊκού imperium, που ενστερνίστηκε στη συνέχεια ο χριστιανισμός, που έθεσαν το σεξ σαν κεντρικό κώδικα κάθε ηδονής. Με άλλα λόγια, όλες οι δυνατότητες του ανθρώπινου σώματος για παραγωγή ηδονής-άρα και νοήματος- υποχρεώθηκαν σε μια ερμηνεία που σαν βασικό κέντρο παραγωγής πληροφορίας, άρα γνώσης, ήταν (και είναι) η γενετήσια πράξη της αναπαραγωγής. Αυτό γέννησε στη συνέχεια, την ΄΄τακτοποίηση΄΄ στη περίοδο που εγκαινιάστηκε με τον χριστιανισμό, της υπόθεσης του σεξ με την επινόηση της σεξουαλικότητας, σαν ζεύγος αντιθέτων. Είναι αυτή η αντίθεση του σεξ και της σεξουαλικότητας που ανακλά τις θέσεις της εξουσίας, σαν νόμο και απαγόρευση. Αυτό που στη συνέχεια εσωτερικεύεται και ξανά ανακλάται έξω ως υποκειμενικό ήθος. (Απλά και με κάποιες εξαιρέσεις πρόκειται για τις ανοησίες που συνθέτουν το τοπίο των διαφορών του καθημερινού βίου). Η εξουσία έστησε ένα σύστημα σεξουαλικότητας που δεν κάνει τίποτε άλλο από το να λέει ΄΄όχι΄΄ στο σεξ. Δηλαδή κατ΄επέκταση να έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει τις πολιτικές της απόλαυσης άρα να θέσει τους όρους των ειδών και των μορφών της παραγωγής.
Μια μικρή χρονική αναδρομή: πως αντιμετωπίστηκε η περίφημη έκρηξη της σεξουαλικής επανάστασης των 60s, που ακόμα στοιχειώνει τα όνειρα της life style subjectivity (υποκειμενικότητας)? Κατ΄αρχή δημιουργήθηκε μια σειρά από καινοφανείς χώρους κοινωνικής συγκρότησης, που επανδρώθηκαν από ΄΄ειδικούς΄΄. Σεξολόγους, ειδικούς γιατρούς, ψυχαναλυτές της κυριακής, ακόμα και αναβαθμισμένα τμήματα ηθών (στη κεντρική Ευρώπη βέβαια ,όχι στη περιφέρεια) που σε γενικές γραμμές έλεγαν: Έχετε μια σεξουαλικότητα και αυτή η σεξουαλικότητα είναι ταυτόχρονα ματαιωμένη και φιμωμένη, υποκριτικές απαγορεύσεις τη καταπιέζουν. Ελάτε λοιπόν σε μας, δείξτε τη σε μας, εμπιστευτείτε σε μας τα θλιμμένα μυστικά σας. Στην ουσία επρόκειτο για ένα –καταπληκτικό ομολογουμένως- εργαλείο ελέγχου και εξουσίας. Όπως πάντα αυτό που είναι το ζητούμενο είναι να χρησιμοποιηθούν για λογαριασμό των μηχανισμών ελέγχου, αυτά που λένε οι άνθρωποι, αυτά που αισθάνονται και αυτά που ελπίζουν. Μια τακτική που εκμεταλλεύεται τον πειρασμό που νιώθουν οι άνθρωποι να πιστέψουν, πως για να είσαι ευτυχισμένος αρκεί να περάσεις το κατώφλι αυτής της λογικής, αρπάζοντας μια ευκαιρία που σου προσφέρεται απλόχερα και απλά να αφαιρέσεις μερικές αναστολές. Στο τέλος φυσικά, αυτή η διαδικασία καταλήγει στη καταπίεση και τον έλεγχο των κινημάτων εξέγερσης και απελευθέρωσης. Έτσι δεν συνέβη και έτσι δεν συμβαίνει ακόμα?
Οι τρόποι άσκησης του ελέγχου είναι σαν το καλό κρασί. Όσο παλιώνει τόσο καλύτερο γίνεται και τόσο πιο ΄΄αποτελεσματικά΄΄ συνοδεύει παλιά αλλά και νέα πιάτα. Η σχετικά πρόσφατη έκρηξη του buzz του web 2.0 δηλαδή οι κοινωνικές δικτυώσεις σε διάφορες online πλατφόρμες, επιβεβαιώνει τη διαπίστωση σχετικά με την ΄΄οικονομία΄΄ στους τρόπους ελέγχου και διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού. Η εμφάνιση τεχνολογιών πρόσβασης, σύνδεσης και διάδρασης περιέχει –όπως κάθε άλμα- μια αντίφαση. Από την μια πλευρά εντείνει της δυνατότητες εκμετάλλευσης γιατί ο χώρος και ο χρόνος παραγωγής αυξάνεται τεχνικά –σε κάποιες περιπτώσεις φτάνει το μάξιμουμ της εμπλοκής -υπάρχουν άνθρωποι που ακόμα και όταν κοιμούνται είναι online μέσω του avatar τους- από την άλλη όμως αν η νέα κατάσταση δεν ελεγχθεί, μπορεί να εκτροχιαστεί με απρόβλεπτα αποτελέσματα. Ο εταιρικός καπιταλισμός αναγνωρίζει και επωφελείται από το γεγονός ότι τα ΄΄σώματα΄΄ σε συνεργασία παράγουν περισσότερο και η δημιουργία κοινοτήτων αυξάνει την ικανοποίηση τους, γεγονός που με τη σειρά του, πολλαπλασιάζει ακόμα περισσότερο την παραγωγή. Όμως η συνεργατική αυτονομία πρέπει να αποκλειστεί και να ελεγχθεί για να εμποδιστεί η πιθανότητα καταστροφής της παραγωγικής δομής. Είπα στην αρχή πως το play είναι δυνητικά παντού. Δεν ισχυρίζομαι πως οι εταιρίες σχεδίασαν αρχιτεκτονικές συμμετοχής στα κοινωνικά δίκτυα έχοντας στο μυαλό τους το play. Οι άνθρωποι το έφεραν αυθόρμητα γιατί οι άνθρωποι είμαστε playful animals. Όμως το play δεν εμφανίστηκε ποτέ –τουλάχιστον ως τώρα- ως play στο κοινωνικό web. Εμφανίστηκε ως διάθεση, ως πρόθεση ίσως, αλλά ποτέ ως δράση. Αυτό που εμφανίστηκε, αυτό που του έχει επιτραπεί να εμφανιστεί δεν είναι ούτε το play ούτε το game. Εδώ διευκρινίζω πως μιλώ για τα κοινωνικά δίκτυα και όχι για τα MMO’s. (Massive Multiplayer online games) Το play δεν θα μπορούσε να ενθαρρυνθεί να εμφανιστεί, θα ήταν πολύ το ρίσκο γιατί οι παίκτες –αντίθετα από τις συνθήκες στα games- μπορούν αν το θελήσουν να αλλάξουν τους κανόνες. Όμως, ούτε αυτό που συμβαίνει στα κοινωνικά δίκτυα είναι game.
Γιατί στα games οι κανόνες μπαίνουν εξωτερικά και οι παίκτες δεν έχουν παρά να υπακούσουν και κάτι τέτοιο θα περιόριζε τη συμμετοχή στα δίκτυα σε ένα μόνο συγκεκριμένο είδος ανθρώπων, και σε τελική ανάλυση θα έδινε την αίσθηση του κατευθυνόμενου, πράγμα που δεν εγγυάται την επιτυχία του συστήματος. Αυτό που έχει εισαχθεί και ΄΄παίζεται΄΄ στα δίκτυα είναι μια υβριδική μορφή που δεν χρειάζεται να ονομαστεί. Ψάχνοντας στο web βρήκα τη λέξη play-ness, μια λέξη που στερείται συγκεκριμένου νοήματος. Ταιριάζει νομίζω μια λέξη κενή, μια λέξη παράγωγο μιας ανάμνησης που δεν μπορούμε πια να θυμηθούμε, που δεν προορίζεται παρά να είναι ο signifier ενός μονίμως διαφεύγοντος signified.
Η play-ness είναι το αντίστοιχο της σεξουαλικότητας. Μια κατασκευή, κενή ουσιαστικού περιεχομένου, μια επινόηση κι ένα τέχνασμα που προσβλέπει στο να γίνει το κέντρο της ανθρώπινης δραστηριότητας στο χώρο του κοινωνικού. Μέσω της play-ness έχει ξεκινήσει η διαδικασία επανακαθορισμού της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, έτσι ακριβώς όπως μέσω της σεξουαλικότητας ορίστηκε κάποτε –και συνεχίζει ακάθεκτα να ορίζεται- η ανθρώπινη φύση. (Και δυστυχώς μαζί της και η δυστυχία της) Τι συνιστά σήμερα το ΄΄κοινωνικό΄΄ στα κοινωνικά δίκτυα?Ένα ακόμα συλλογικό -όσο και εξατομικευμένο-τραύμα νομίζω. Το τραύμα που προήλθε από τη διάλυση των κοινών τόπων του παρελθόντος, δηλαδή των μεγάλων αφηγήσεων, των μεγάλων ιδεολογιών, των ιδεών του ανθρωποκεντρισμού και της μίας ενιαίας ταυτότητας,του γραμμικού χρόνου και τα συναφή. We are all immigrants in the digital worlds/words. (Αυτό δεν σημαίνει αυτομάτως πως έχουμε όλοι τα ίδια δικαιώματα φυσικά) Οι άνθρωποι καταφεύγουν στα κοινωνικά δίκτυα για να συναντήσουν και να έρθουν σε επαφή με ανθρώπους. Επίσης για να αποθέσουν κάπου τα αποσπάσματα μιας κομματιασμένης υποκειμενικότητας, μιας υποκειμενικότητας χωρίς υποκείμενο, που έχει συντριβεί κάτω από το βάρος μιας ιδεολογίας που αδυνατεί να ξεπεράσει, για να θυμηθούμε τον Luis Althusser. Η σεξουαλικότητα είναι το κυρίαρχο κέντρο που συγκροτεί και φέρει ακόμα αυτά τα θραύσματα υποκειμενικότητας. Μια σεξουαλικότητα που μπροστά στην προσφερόμενη νέα ζωή και τις απαιτήσεις της οθόνης υποκύπτει χωρίς κανένα δισταγμό (αν και εφόσον υπάρχει καν κριτική συνείδηση) στο να αναγνωρίσει σαν στοιχεία συγκρότησης της, τον ναρκισσισμό, την ηδονοβλεψία, τον αυνανισμό, τον φετιχισμό (ο κατάλογος των συμπτωμάτων είναι μεγάλος) ότι δηλαδή αποτελεί τη σύγχρονη εκδοχή της δημόσιας εξομολόγησης μέσω της ελαφρότητας που προσφέρει η play-ness. Ας σκεφτεί κανείς πόσες apps τρέχουν στο facebook που μετράνε, πόσο άντρας ή γυναίκα είναι κανείς, πόσο γοητευτικός, πόσο sexy, αν ήταν αντικείμενο τι θάταν, αλλά λείπει -απ΄όσο ξέρω τουλάχιστον- αυτή που μετράει επίσης και πόσο μαλάκας ή μαλακισμένη είναι.
Θα τελειώσω με μια ακόμη μικρή αναδρομή, με μια ανάμνηση από μια συζήτηση που παρακολούθησα κάποτε (νύχτα ήταν) σε ένα αμφιθέατρο στο Παρίσι μετά από μια εισήγηση που είχε κάνει ο Μichel Foucault. Έλεγε πως στις αρχές του 18ου αιώνα, ξαφνικά εμφανίστηκε ένα τεράστιο ενδιαφέρον για τον παιδικό αυνανισμό, με μια πρωτοφανή μανία δίωξης του, λες και επρόκειτο για μια νέα επιδημία από την οποία κινδύνευε το ανθρώπινο είδος. Η συζήτηση που ακολούθησε διχάστηκε ανάμεσα στην άποψη που υποστήριζαν οι Reichians, πως ο παιδικός αυνανισμός έγινε ξαφνικά απαράδεκτος για την νεο-εμφανιζόμενη τότε καπιταλιστική κοινωνία, που βρισκόταν σε διαδικασία εξέλιξης και στην άποψη που υποστήριζε ο Foucault, πως είχαμε μάλλον να κάνουμε με ένα επανακαθορισμό των σχέσεων μεταξύ ενήλικων και παιδιών, γονέων και εκπαιδευτικών που είναι ένα εντελώς διαφορετικό πράγμα. (Χρειάζεται να πω, πως σε κάτι τέτοιες στιγμές μαθαίνει κανείς τι σημαίνει social laugh?) Γιατί όπως υποστήριξε, επρόκειτο για μια εντατικοποίηση των ενδο-οικογενειακών σχέσεων με την παιδική ηλικία να γίνεται το κεντρικό θέμα για τους γονείς, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, και τις νεοσύστατες υπηρεσίες δημόσιας υγείας. Επρόκειτο για μια στάση απέναντι σε μια παιδική ηλικία που αντιμετωπιζόταν σαν το γόνιμο έδαφος πειραματισμού, για τις γενιές που ερχόντουσαν. Στο σταυροδρόμι της ψυχής και του σώματος, της υγείας και της ηθικής, της εκπαίδευσης και της χειραγώγησης, η παιδική σεξουαλικότητα έγινε την ίδια στιγμή στόχος και εργαλείο άσκησης της εξουσίας. Από αυτή την περίοδο κληρονομήσαμε μια σεξουαλική μιζέρια της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας από την οποία ακόμα οι δικές μας γενιές δεν έχουν συνέλθει. Γιατί ο στόχος δεν ήταν η απαγόρευση, ήταν η συγκρότηση μιας εξουσίας που αρχίζοντας από την παιδική ηλικία θα στόχευε το μέλλον. Ο καθένας μπορεί συνδέοντας τα απαραίτητα να βγάλει τα συμπεράσματα του για το τι συμβαίνει σήμερα.
