Radical social criticism: A threat or a cheat?

                             Photo: Maya Bontzou

Ένα μικρό διάλειμμα από τις urban warfares, τους corbusieros την tensegrity και τους technobohemians.

Ένα διάλειμμα, με αφορμή την καθημερινή λήψη αρκετών e-mails με κείμενα, φωτογραφίες και video που παίρνω από φίλους και άλλους, ένα υλικό κάπου-κάπου ενδιαφέρον, αλλά συνήθως μπανάλ και επαναλαμβανόμενο, που όμως πάντα χαρακτηρίζεται από ένα καταγγελτικό ύφος. Το ίδιο, δήθεν οργισμένο ύφος, που έχουν οι ΄΄επαγγελματίες του είδους΄΄ που σουλατσάρουν κάθε βράδυ στα δελτία ειδήσων, αυτοί που ΄΄πνέουν μένεα΄΄ εναντίον όλων, καταγγέλοντας τα πάντα με το γνωστό λαικίστικο τρόπο. Η αναπαραγωγή και η διαρκής ανακύκλωση της καταγγελίας, είναι ο πιο εύκολος ,ανώδυνος τρόπος αντίστασης -και καλά- πολύ συχνά κουτοπόνηρα ωφελιμιστική μανιέρα με σκοπό τα δευτερόλεπτα φήμης που διεκδικούνται, άντε και σπανιότερα καμιά adsense γουγκλοδιαφήμιση να πληρώνεται ο server. Ανεβάζω ένα κείμενο (μάλλον κάποιες σημειώσεις) που είχα χρησιμοποιήσει πριν τρία χρόνια, σε μια συζήτηση για το ρόλο της τέχνης και των Νέων Μέσων (έτσι λέγαμε μέχρι πριν λίγο καιρό τις media arts), και τη σχέση της με τον ακτιβισμό και τον δημόσιο χώρο. Είναι κυρίως μια κριτική στην αναπαραγωγή του καταγγελτικού λόγου. Και μια υπενθύμιση πως αν θέλει μια κοινωνία να αλλάξει τα πράγματα , πρέπει να μπορεί να φτιάξει ένα νέο μοντέλο που απλά μπροστά του το τρέχον να φανεί ξεκάθαρα πόσο ξεπερασμένο είναι. Αν δεν μπορεί να το φτιάξει ας στραφεί τουλάχιστον προς αυτή την κατεύθυνση. Αν δεν μπορεί ούτε κι αυτό, καλύτερα να μην κάνει απολύτως τίποτα σταματώντας την αναπαραγωγή της μ@@ς.

For an english version of the following text regarding the critical stance of activism and art today here.

Ένα χαρακτηριστικό που εμφανίζει η κριτική σκέψη στο χώρο των νέων μέσων σήμερα, αλλά και γενικότερα,  είτε όταν αυτά χρησιμοποιούνται για την παραγωγή καλλιτεχνικών έργων, είτε σαν πλατφόρμα πολιτικής δράσης και ευαισθητοποίησης της παγκόσμιας κοινής γνώμης, είναι η φτωχή σχέση που διατηρούν με την Ιστορία και τη συσσωρευμένη εμπειρία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί,  μέσα από την προσεκτική κατανόηση των ιστορικών γεγονότων, των αιτίων τους και της σύγχρονης σημασίας τους . Ενδεικτική μάλιστα είναι η τάση που είχε επικρατήσει κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 90  –και ως ένα σημείο συνεχίζει να υπάρχει- να θεωρείται το διαδίκτυο σαν ένας ουτοπικός αλλά και την ίδια στιγμή ένας ρεαλιστικός, καθαρός χώρος επικοινωνίας , γεγονός που κατά τους υποστηρικτές αυτής της άποψης, θα ήταν αρκετό για την δημιουργία και την εξέλιξη της γλωσσικής παραγωγής του νοήματος, που θα μπορούσε να οδηγήσει  σε μια παγκόσμια πολιτική συνείδηση.

Για να χρησιμοποιήσω ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα : Το δώρο που χάρισε ο Κάντ στην ανθρωπότητα δεν είναι τόσο μια κοσμοθεωρία ούτε η συστηματικοποίηση της, αλλά η κριτική αρχή*. Έκτοτε γνωρίζουμε ότι αυτό που αποκαλούμε ανθρώπινο πνεύμα , δεν μπορεί να υπερπηδά αυθαίρετα τα όρια που του επιβάλλει η εμπειρία των γεγονότων. Γιατί τότε –και υπάρχουν πολλά τέτοια  ιστορικά παραδείγματα- τσακίζεται, γίνεται αφελές και συχνά γελοίο, με τραγικά όμως αποτελέσματα.

Οι σημερινοί διανοούμενοι, ακτιβιστές και καλλιτέχνες που έχουν εμπλακεί στο πεδίο της κριτικής ριζοσπατικότητας φαίνεται να το ξεχνούν. Συλλέγουν τα όποια οφέλη νομίζουν πως προκύπτουν από το γεγονός και μόνο της δήλωσης αυτής της θέσης ( δηλαδή ένα είδος τελετουργικής χειρονομίας, στα πλαίσια της σύγχρονης λατρείας της επανάστασης, σε γενικές γραμμές) γλιτώνοντας έτσι από το κόπο της εργασίας και το βαθμό δυσκολίας που απαιτεί το να αναλύεις τα προβλήματα στη ρίζα τους. Έτσι , έχει εμφανιστεί ένα είδος λογικής διαστροφής (η τεχνάσματος?) που συνίσταται στο να αντικαθιστά η δήλωση μιας θέσης , το περιεχόμενο της. Το αποτέλεσμα αυτού του χειρισμού είναι κατ’ αρχήν δημαγωγικό. Κι’αυτό γιατί το βάθος της κοινωνικής κριτικής, μοιάζει να γίνεται αυτόματα προσιτό με τον χωρίς κανόνες τρόπο της αγελαίας κατανάλωσης, που απευθύνεται στον πρώτο τυχόντα αδιακρίτως. Ένα είδος κοινωνικής κριτικής τύπου φαστ φουντ.

Φυσικά , η δήλωση της ριζοσπαστικής κριτικής στάσης, προεξοφλεί και την αμοιβή που συνεπάγεται η απαλλαγή από τους συνήθεις κοινότυπους  συμβιβασμούς με την ‘’καθεστηκυία τάξη’’, κάτι που της προσδίδει επί πλέον και την αίγλη της ηθικής αυθεντικότητας. Χωρίς να λάβουμε υπ’οψιν το υποκειμενικό κέρδος που προκύπτει από την επιβεβαίωση της ηθικής υπόστασης του καταγγέλοντος, που προσωρινά τουλάχιστον μοιάζει να λειτουργεί σαν καταπραϋντικό, απέναντι στις  κάθε είδους νευρώσεις που μαστίζουν τους σύγχρονους επαναστάτες.  Εδώ θα πρέπει να σημειώσω επίσης, ότι η ριζοσπατικότητα και ο καταγγελτικός λόγος, φέρνει και ακροατήριο, όπως άλλωστε γνωρίζουν πολύ καλά οι ‘’λειτουργοί’’ των ΜΜΕ.

Η ριζοσπαστική κριτική στάση, φυσικά δεν είναι καινούργια. Όμως στον 20^ο αιώνα είχε μια σοβαρή δικαιολογία, γιατί τότε υπήρχε η αίσθηση –αν όχι η βεβαιότητα για κάποιους- ενός επαναστατικού ορίζοντα τοποθετημένου τελεολογικά στο βάθος της σειράς των γεγονότων, που έδινε νόημα στη συλλογική δράση, μέσω της συνεχούς έκθεσης του ατομικού αισθήματος σε συνθήκες υπέρβασης, προβάλλοντας έτσι διαρκώς το γενικό πλαίσιο που καθιστούσε αντιληπτό τον κοινό σκοπό.

 Σήμερα ? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα? σήμερα?

Η διαδικασία της εξατομίκευσης σήμερα ,ανήκει σ’ εκείνη τη σφαίρα πραγμάτων και υπακούει στους κανόνες που επιβάλει η διαφήμιση και οι τεχνικές της. Βασικός στόχος της διαφήμισης είναι ο προσδιορισμός κάθε ατομικότητας σαν ένας αυθαίρετος διαχωρισμός από τον κόσμο και κατά συνέπεια, σαν την τραγική βάση της άγνοιας πάνω στην οποία μπορεί να συσταθεί η  ταυτότητα των ατόμων. Την ίδια διαδικασία εξατομίκευσης ακολουθούν και οι ριζοσπαστικές κοινωνικές τάσεις.

Μ’ άλλα λόγια, κοινός τόπος για την διαφήμιση όπως και για τη σύγχρονη κοινωνική κριτική, είναι η ιδεολογικοποίηση κατά κύριο λόγο των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το παζάρι της εμπορευματοποίησης που παράγεται απ’ αυτό το τέχνασμα Η μετατροπή του αυτονόητου σε θέμα , δηλαδή σε ζήτημα  και συνεπώς η διατίμηση της επίλυσης του.Ευτελές τέχνασμα ,αρκετό όμως για να δοθεί το έναυσμα για την διαμόρφωση της κουλτούρας της καταγγελίας μια πρακτική τόσο συχνή στο χώρο των ΜΜΕ, με προεξάρχουσα την τηλεόραση.Η μεθοδολογία της καταγγελίας διεκδικεί μόνο μια  βάση ηθικής τάξης και φυσικά δεν οδηγεί πουθενά. Δεν ρισκάρει τίποτα και κατά συνέπεια δεν αλλάζει και δεν πρόκειται ν’ αλλάξει τίποτα. Μοιάζει να κρίνει, τελικά καταγγέλλει, αλλά σίγουρα στο τέλος δεν ερμηνεύει το παραμικρό.Φορά όλο και περισσότερο τον πολιτιστικό μανδύα , παρουσιάζεται όλο και πιο πολύ με όρους ‘’έργου τέχνης’’ καταδικάζει, αλλά δεν μετασχηματίζει. Δεν αναλύει και έτσι δεν βοηθά την ανθρωπότητα να ελέγξει τη μοίρα της. Το να αντιλαμβάνεται κανείς τον καπιταλισμό αποσπασματικά σαν μια σειρά συμπτωμάτων , δεν υποστηρίζει την προσπάθεια να μάθουμε τίποτα για τα επιμέρους συστατικά του και τις αιτίες της αναπαραγωγής του. Ούτε βέβαια μας δίνει κάποιο μέσο για να επέμβουμε και να τον αλλάξουμε. Το αποτέλεσμα είναι πως οι άνθρωποι σήμερα, που προσπαθούν να κατανοήσουν τις αιτίες πίσω από τα γεγονότα , δεν έχουν, ούτε βρίσκουν θέση μέσα στο σύγχρονο ριζοσπαστικό καζάνι που μαγειρεύονται οι πρακτικές της καταγγελίας. 

Αυτό που μένει σε μας, που δεν ξέρουμε που πάμε, είναι η ελπίδα πως θα βρούμε τους τρόπους εκείνους και τα εργαλεία εκείνα, που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τον κόσμο και τον τρόπο που μπορεί ν’αλλάξει. Η κοινωνική ριζοσπαστική κριτική επειδή αντιμετωπίζει το θέμα της σαν να πρόκειται για πολιτιστικό αγαθό , όπως ένας συλλέκτης τη συλλογή του, έχει ήδη τελειώσει. Είναι νεκρή.